GIANG HỒ!
I. GIANG HỒ NGHĨA LÀ GÌ?
Giang hồ ta chỉ giang hồ vặt
Nghe tiếng cơm sôi cũng nhớ nhà
Là hai câu thơ, thú vị và thi vị, nhiều năm nay, vẫn luôn được mọi người nhắc đến trong niềm yêu mến và đầy thương tưởng.
Giang hồ nghĩa là gì, mà sao trong thơ ca, văn chương và cả đời thường nữa, lại nhắc tới nhiều đến vậy?
Học giả Đào Duy Anh trong Giản Yếu Hán Việt tự điển giải nghĩa hai chữ “giang hồ” như sau: Tam giang và ngũ hồ là chỗ ẩn dật, không có chỗ định trú, hư phù, không tin được. Nghĩa rộng ra, “giang hồ” là từ dùng để chỉ cuộc sống phóng túng, rày đây mai đó, không ở yên một chỗ.
Từ nghĩa gốc sông to và ao lớn, chỉ cảnh thiên nhiên, người ta ám chỉ đến những người từng trải việc đời, rồi xa hơn nữa, người ta ám chỉ đến những người ngao du đây đó, thích phiêu lưu, sống lang thang. Và, nếu hiểu theo nghĩa xấu, thì “giang hồ” là làm giặc, là ăn cướp.
Trong tự điển Truyện Kiều, Đào Duy Anh còn lấy hai câu sau đây để diễn giải thêm một nghĩa nữa của “giang hồ”, khi dùng cho nữ giới, thì đó là gái làng chơi, gái ăn sương:
Chạnh niềm nhớ cảnh giang hồ
Một mùa quan tái bốn mùa gió trăng
******
II. GIANG HỒ TRONG ĐỜI THƯỜNG
“Giang hồ” trong đời sống hàng ngày, thì bị hiểu theo nghĩa xấu nhiều hơn, kiểu như là, du đãng, giới đâm thuê chém mướn, bảo kê, và bao gồm luôn cả dân anh chị, lưu manh, ma cô.
Từ “giang hồ” này, thường gắn liền với địa lý, địa danh, như: giang hồ Tôn Đản, dân chơi Cầu Ba Cẳng.
Tôi thì hiểu từ “giang hồ” kể từ ngày Sài Gòn có phong trào thuê đầu video về nhà xem phim. Phim lúc ấy, toàn phim bộ HongKong, phim kiếm hiệp của Kim Dung cũng có, mà phim xã hội đen bên Tàu cũng có luôn, phim nào, cũng có giới “giang hồ”.
“Giang hồ” trong phim, vốn là những người sống ngoài vòng pháp luật và câu mà tôi thường được nghe nhứt là “chốn giang hồ hiểm ác”.
Tuy hiểm ác, nhưng không có nghĩa, “giang hồ” chỉ bao gồm toàn người xấu. Họ là những người chọc trời khuấy nước, kiểu như, dọc ngang nào biết trên đầu có ai. Họ hành hiệp trượng nghĩa và rất ghét những kẻ ỷ mạnh hiếp yếu, bắt nạt người già, phụ nữ và trẻ nít.
Còn “giang hồ” mà gắn với cái đuôi lãng tử, thì lại là khác nữa. Giang hồ lãng tử không quần tụ thành nhóm, họ riêng lẻ, hoặc chỉ một, cùng lắm là hai, với bầu rượu túi thơ, đây đó rong chơi, tự do, không bị ràng buộc bởi gia đình, bởi công việc. Mấy ông nhà thơ, nhà văn xưa, “giang hồ” kiểu thế này thì nhiều lắm. Là nghe các ông kể lại trong tác phẩm của mình thôi, chớ có ai thời nay được chứng kiến đâu mà dám chắc.
******
III. TÁC GIẢ PHẠM HỮU QUANG
Phạm Hữu Quang sinh năm 1952 tại Cần Thơ và mất năm 2000 tại Long Xuyên. Khi mất, ông vừa bước qua tuổi bốn mươi chín. Sau khi tốt nghiệp Đại Học Sư Phạm, ông cũng có đi dạy học ít năm ở Thoại Sơn (An Giang), rồi nghỉ hẳn. Ông sáng tác không nhiều, dù lúc mới mười bảy tuổi, ông đã có thơ đăng trên báo.
Thơ ông, nghe mênh mênh mang mang như xứ sông nước Cần Thơ ông vậy, và buồn, cái buồn đặc sệt hương vị phương Nam:
Có khác đâu buổi chiều mười năm trước
Tiễn em xa mưa nổi bóng hiên ngoài
Ta vô cớ cười rung như tiếng lạc
Mười năm ư? Chưa dứt hạt mưa bay
(Chiều Mưa Trở Lại Thị Trấn N - 1982)
Phương Nam, cái buồn thường không héo hắt cả ruột gan như khúc giữa miền Trung, cái buồn cũng không thắt thẻo vào hồn như phương Bắc. Buồn phương Nam khác hẳn.
Buồn phương Nam là nỗi buồn của buổi chiều cô đơn màu sông nước, buồn hoài buồn hủy. Tuy buồn không kêu gào, không vừa khóc lóc vừa kể lể, nhưng hễ ai mà động tới, mà nhắc tới, là mệt lắm đa.
Động tới, nhắc tới, là khóc chớ sao. Khóc cũng chỉ khóc lẳng lặng thôi. Mặt mũi có tèm lem thì lấy hai ống tay áo mà quẹt qua quẹt lợi, chớ không có khăn mùi xoa mùi xiếc chi đâu. Ai hiểu thì cảm ơn. Bằng như không hiểu thì cũng cố mà chịu chớ biết sao bây giờ:
Ừ thì ta hát em nghe
Câu thơ hát trước câu vè hát sau
Tình tang tang tính tang tình
Em đi bỏ chỉ một mình ta nghe
(Khúc Ru - 1986)
******
IV. BÀI THƠ GIANG HỒ
Tàu đi qua phố, tàu qua phố
Phố lạ mà quen, ta giang hồ
Chẳng lẽ suốt ngày bên bếp vợ
Chẻ củi, trèo thang với giặt đồ
Giang hồ đâu bận lo tiền túi
Ngày đi, ta chỉ có tay không
Vợ con chẳng kịp chào xin lỗi
Mây trắng trời xa, trắng cả lòng
Giang hồ ta ghé nhờ cơm bạn
Đũa lệch mâm suông cũng gọi tình
Gối trang sách cũ nằm nghĩ bụng
Cười xưa Dương Lễ với Lưu Bình
Giang hồ có buổi ta ngồi quán
Quán vắng mà ta chẳng chịu về
Cô chủ giả đò nghiêng ghế trống
Đếm thấy thừa ra một gốc si
Giang hồ mấy bận say như chết
Rượu sáng chưa lưa đã rượu chiều
Chí cốt cầm ra chai rượu cốt
Ừ. Thôi. Trời đất cứ liêu xiêu
Giang hồ ta chẳng hay áo rách
Sá gì chải lược với soi gương
Sáng nay mới hiểu mình tóc bạc
Chợt tiếng trẻ thưa ở bên đường
Giang hồ ba bữa buồn một bữa
Thấy núi thành sông biển hoá rừng
Chân sẵn dép giày, trời sẵn gió
Ngựa về. Ta đứng. Bụi mù tung
Giang hồ tay nải cầm chưa chắc
Hình như ta khóc. Mới hôm qua
Giang hồ ta chỉ giang hồ vặt
Nghe tiếng cơm sôi cũng nhớ nhà.
******
1. CHẲNG LẼ SUỐT NGÀY BÊN BẾP VỢ
Tàu đi qua phố, tàu qua phố
Phố lạ mà quen, ta giang hồ
Chẳng lẽ suốt ngày bên bếp vợ
Chẻ củi, trèo thang với giặt đồ
Tàu mà đi qua phố thì chỉ có tàu lửa thôi. Kiểu này là tác giả đương ngồi trên xe lửa. “Qua phố” được điệp hai lần, nhằm diễn tả, nơi đây, phố nối tiếp phố, nhà nối tiếp nhà, đường nối tiếp đường, dằng dặc, đan xen, không dứt.
Nhưng mà quen, là phố quen, bởi vì, tác giả đã từng sống, đã từng giang hồ qua nơi đây. Và ông giải thích cái lý do, tại sao mình lại đi giang hồ, bằng một câu hỏi ngược với bạn đọc: Chẳng lẽ suốt ngày bên bếp vợ / Chẻ củi, trèo thang với giặt đồ.
******
2. MÂY TRẮNG TRỜI XA, TRẮNG CẢ LÒNG
Giang hồ đâu bận lo tiền túi
Ngày đi, ta chỉ có tay không
Vợ con chẳng kịp chào xin lỗi
Mây trắng trời xa, trắng cả lòng
Giang hồ của tác giả, là loại giang hồ có lương tâm, không làm phiền tới vợ con, không lấy tiền nhà đi tiêu xài cho riêng mình, tất cả đã có bạn bè thương yêu, bao bọc: Giang hồ đâu bận lo tiền túi.
Lý luận là như vậy, nhưng dường tâm vẫn không an, vẫn thấy ít nhiều có lỗi, áy náy khi bỏ lại vợ con ở nhà, tác giả vội vàng phân trần: Giang hồ đâu bận lo tiền túi / Ngày đi, ta chỉ có tay không / Vợ con chẳng kịp chào xin lỗi.
Ở nhà, đi ra đi vào thì cũng chán, thấy đời thằng đàn ông mình sao mà bạc nhược, bỏ đi giang hồ thì cũng chẳng đành tâm, kiểu nào cũng dở, nên mới ngậm ngùi thốt: Mây trắng trời xa, trắng cả lòng. Câu thơ mới nặng nỗi làm sao. Nỗi này vừa là nỗi thương mình vừa là nỗi thương vợ thương con.
Thương mình ở chỗ, làm cái thân đàn ông, mà bước ra ngoài sân là chẻ củi, trèo thang, bước vô nhà trong là bếp vợ, là giặt đồ, thế nên, thèm lắm, dăm ba bữa, giang hồ với chúng bạn. Mà cất bước đi rồi, yên vị trên tàu rồi, thì lòng lại chẳng an. Ngó lên trời, chỉ toàn là mây trắng mênh mang, như lòng ông cũng mênh mang hệt thế.
Mây trắng trời xa, trắng cả lòng - là câu thơ hay thứ hai của bài thơ này!
******
3. GIANG HỒ TA GHÉ NHỜ CƠM BẠN
Giang hồ ta ghé nhờ cơm bạn
Đũa lệch mâm suông cũng gọi tình
Gối trang sách cũ nằm nghĩ bụng
Cười xưa Dương Lễ với Lưu Bình
Giang hồ của Phạm Hữu Quang, không phải kiểu đi lang thang ngoài đường, ngủ bờ ngủ bụi. Giang hồ của tác giả, là quảy cái nải, trong có một, hai bộ quần áo, thế thôi, rồi rong ruổi, thong thả, vui chơi, thù tạc dăm bữa, nửa tháng, bên bạn bè thân thiết.
Tuổi của ông, hồi trung học, chắc thể nào cũng có học bài Chí Làm Trai của Nguyễn Công Trứ: Vòng trời đất dọc ngang ngang dọc / Nợ tang bồng vay trả trả vay / Chí làm trai nam bắc đông tây / Cho phỉ sức vẫy vùng trong bốn bể.
Bây giờ, không nam bắc đông tây được, không bốn bể dọc ngang ngang dọc được, thì lâu lâu, cũng làm chuyến nhảy tàu, đi đó đi đây với người ta, không phỉ sức được nhiều thì cũng thỏa phần nào cho bớt tủi.
Đêm, gối đầu trên trang sách cũ nhà bạn, ông chợt thấy vui vui, khi xem ra, thấy mình với bạn giống Lưu Bình Dương Lễ. Nhưng giống đây là giống tình bạn thân thiết thôi, chớ tui không phải là Lưu Bình đâu nha cha nội.
******
4. GIANG HỒ CÓ BUỔI TA NGỒI QUÁN
Giang hồ có buổi ta ngồi quán
Quán vắng mà ta chẳng chịu về
Cô chủ giả đò nghiêng ghế trống
Đếm thấy thừa ra một gốc si
Đi giang hồ kiểu hồi xưa, không có cái a-lô, nên cũng hên xui lắm. Đến mà bạn có nhà, thì xem như may mắn. Còn bằng, bạn không có nhà, thì ra ngoài quán ngồi chờ, chớ biết phải làm sao. Nên mới: Giang hồ có buổi ta ngồi quán / Quán vắng mà ta chẳng chịu về.
Thấy đã khuya mà ông khách vẫn còn, bèn: Cô chủ giả đò nghiêng ghế trống / Đếm thấy thừa ra một gốc si.
Phải nói thiệt là Phạm Hữu Quang làm thơ hay quá chừng chừng. Hay ở chỗ, trong cái tình thế dở khóc dở cười của ổng, ổng cũng không biết phải làm sao, nên mới ngồi lì ra như thế. Mà đó giờ, ngồi lì ở hàng quán một mình, từ lúc mở cửa cho đến lúc quán tắt đèn, thì chỉ có thể là trường hợp của mấy anh chàng trồng cây si cô bán quán.
Ở đây, tác giả tự giễu cợt mình, ngồi gì mà ngồi lì quá, để cô chủ cổ phải giả đò đếm ghế, ghế thiếu một cái, mà chình ình giữa quán, lại thừa ra một gốc si.
Đếm thấy thừa ra một gốc si - là câu thơ hay thứ hai của bài thơ này!
******
5. GIANG HỒ MẤY BẬN SAY NHƯ CHẾT
Giang hồ mấy bận say như chết
Rượu sáng chưa lưa đã rượu chiều
Chí cốt cầm ra chai rượu cốt
Ừ. Thôi. Trời đất cứ liêu xiêu
Thiệt là tôi cũng có hơi bối rối với từ “lưa” ở trong câu thứ hai của khổ thơ này, gõ google thì thấy giải thích “lưa” là dư thừa, nên tôi đoán câu thơ thứ hai trong khổ này, có nghĩa là, rượu sáng còn đây, đã rượu chiều.
Giang hồ là vậy đó. Ở xa, lâu ngày mới đến thăm bạn, thì ăn bữa cơm, thế nào cũng có chén rượu đưa cay. Có bao nhiêu rượu quý, bao nhiêu rượu ngon, bao nhiêu rượu để dành, phen này mang ra đãi bạn, rót cho bằng hết mới thôi, rót cho bằng hết mới chịu.
Phạm Hữu Quang rất tài thơ khi dùng nghệ thuật “chơi chữ” ở khổ thơ thứ năm này. Chơi chữ nghĩa là, lợi dụng sự đặc sắc về âm, về nghĩa của từ ngữ để tạo nên sắc thái dí dỏm, hài hước, trào phúng cho câu văn hoặc câu thơ, câu đối, câu đố.
Cụ thể, ở trong câu thơ thứ ba của khổ thơ này, ông cho điệp lại hai từ đồng âm mà khác nghĩa: cốt - chí cốt cầm ra chai rượu cốt.
Chí cốt: là người bạn thân thiết, gắn kết, đồng cam cộng khổ, keo sơn bền chặt, dù vui hay buồn, dù thất bại hay thành công, cũng luôn bên nhau, san sẻ mọi sự.
Rượu cốt: là rượu nước đầu, còn gọi là rượu bọt, có nồng độ rất cao, khoảng sáu bốn, sáu lăm độ. Nếu muốn ra rượu có nồng độ vừa phải, thì người ta sẽ pha nước cốt này với các lần chưng cất thứ hai, thứ ba, kế tiếp.
******
6. GIANG HỒ TA CHẲNG HAY ÁO RÁCH
Giang hồ ta chẳng hay áo rách
Sá gì chải lược với soi gương
Sáng nay mới hiểu mình tóc bạc
Chợt tiếng trẻ thưa ở bên đường
Nhiều khi mê mải với cuộc đời, với cơm áo nặng gánh hai vai, lâu lâu nhảy tàu, làm liều một chuyến giang hồ, thăm bạn cố tri, vui thì có vui rồi đó, nhưng lắm lúc, nghe có tiếng trẻ, nó khoanh tay ở bên đường, rồi cúi đầu, cháu chào bác ạ, cháu chào ông ạ, nghe mà giật mình.
Có khi nào chải chuốt hay săm soi đâu mà biết, nên hôm nay, chúng nó chào thế, có lẽ vì đầu tóc mình, đầu tóc mình đã bạc trắng hết rồi.
Mới ngậm ngùi làm sao!
******
7. GIANG HỒ BA BỮA BUỒN MỘT BỮA
Giang hồ ba bữa buồn một bữa
Thấy núi thành sông biển hoá rừng
Chân sẵn dép giày, trời sẵn gió
Ngựa về. Ta đứng. Bụi mù tung
Mới nói, không đi thì bực bội, bứt rứt ở trong lòng. Mà đi rồi, thì có khi, cái bứt rứt, cái bâng khuâng, cái nôn nao trong lòng, không rõ lý do, nó dâng lên, chiếm cứ, gấp hai, gấp ba lần, so với lúc còn ở nhà ấy chớ.
Trong ba bữa, tính ra, chỉ hai bữa đầu vui thôi, đến bữa thứ ba, ngó cái này, ngó cái kia, sao mà thấy lênh đênh, mênh mang lắm lắm, không diễn tả được.
Rồi tự hỏi: dưới chân sẵn dép giày đây, để đi, trời đang sẵn gió cao kia, để bay, thì ta còn ngại ngần chi, ta còn lo ra chi, mà không đi tiếp cho phỉ chí bình sinh, cho thỏa lòng mong ước đó đây, bấy lâu nay?
Nhưng kìa con ngựa, nó mỏi chân, đang muốn quay về. Đường trước mặt, thì mù bay bụi cát. Ta thì sao? Ta đứng đây. Dùng dằng. Về hay đi tiếp?
Thiệt là rối ren. Thiệt là không biết phải tính đường nào cho phải. Mà giang hồ cảm sao, thì giang hồ viết ra như vậy, chớ còn buồn vì lẽ gì, thì giang hồ cũng chưa gọi được tên.
Giang hồ ba bữa buồn một bữa - là câu thơ hay thứ ba của bài này!
******
8. GIANG HỒ TAY NẢI CẦM CHƯA CHẮC
Giang hồ tay nải cầm chưa chắc
Hình như ta khóc. Mới hôm qua
Giang hồ ta chỉ giang hồ vặt
Nghe tiếng cơm sôi cũng nhớ nhà.
Đến khổ thơ cuối cùng này, chịu không nổi nữa, đành thừa nhận, nhớ nhà!
Mà nhớ nhà đây, không phải là nhớ vợ, nhớ con đâu nha, là ta nhớ cái tiếng cơm sôi thôi.
Ừa, nhớ tiếng cơm sôi, vậy mà không biết sao, dường như ta có khóc, khóc mới vừa hôm qua, chớ có đâu xa.
Như cái tàu lá chuối mắc mưa, ỉu xìu, tự cười mình, có cái tay nải thôi mà cầm còn không chắc, xốc tới xốc lui, rớt lên rớt xuống. Giang hồ gì cái thứ chán mớ đời mình chớ.
Rồi buột miệng luôn, giang hồ như ta ấy à, chỉ là giang hồ vặt.
Cả bốn câu thơ trong khổ thơ này, đều tuyệt hay!
******
IV. NGHE TIẾNG CƠM SÔI CŨNG NHỚ NHÀ
Bàn thêm chút ở cái tiếng cơm sôi, Cái tiếng cơm sôi ấy mà, có viết đến mấy trang, e cũng chẳng đủ. Tiếng cơm sôi, nay chỉ còn trong thế hệ tôi đổ về trước. Sắp nhỏ bây giờ, lớn lên với cái nồi cơm điện, với cái lò vi sóng, lò nướng, lò chiên không dầu, hỏi nó tiếng cơm sôi thế nào, nó đi gõ google liền. Chắc luôn.
Tiếng cơm sôi, chỉ nghe được khi nấu cơm bằng cái nồi có cái nắp vung rời. Khi cơm sôi, cái nắp nó nhảy tưng tưng lên, rung rinh, nghe gạo ở trỏng đang hồi rút nước, nổi bong bóng, nó lụp bụp, lục bục. Lúc đó, phải mau mau mà cho nhỏ lửa lợi, rồi dùng cây đũa cả, hay đôi đũa ăn, ngoáy tròn, đều tay, cho cơm được xới lên, cho hạt nào cũng no nước.
Má tôi ưa có cái màn đổ nước ban đầu cho dư tay, để lúc sôi như này, má tôi chắt lấy nước cơm. Bà hỏi một vòng, xem có đứa nào trong tụi tôi thích cái nước sền sệt ấy không. Nếu không, thì bà cho miếng đường vô rồi húp, coi bộ rất ngon lành.
Tôi nhớ hoài không quên, những năm khổ sở, cơm, thường độn khoai lang, khoai mì, bắp. Mở nồi cơm ra, chẳng nghe mùi thơm của gạo, mà chỉ toàn mùi bo bo, bắp, khoai lang, làm ớn bắt chết.
Tại sao không quên ư? Thì những năm khổ sở ấy, nó kéo dài suốt cả tuổi thơ tôi mà.
******
VI. GIANG HỒ TA CHỈ GIANG HỒ VẶT
Ở bài Cuốc Kêu Cảm Hứng, Nguyễn Khuyến viết:
Có phải tiếc xuân mà đứng gọi
Hay là nhớ nước vẫn nằm mơ
Thâu đêm ròng rã ai kêu đó
Giục khách giang hồ dạ ngẩn ngơ
Còn Trần Tế Xương thì viết trong Tự Đắc:
Ăn mặc vẫn ra người thiệp thế
Giang hồ cho biết bạn tương tri
Gặp thời gặp vận nên bay nhảy
Cho thỏa rằng sinh chẳng lỗi thì
Bích Khê với Mộng Trong Hương thì thế này:
Nửa cánh giang hồ bạc nhớ thương
Đêm nay buồn lắm gục bên giường
Ngoài ly Lý Bạch trời như mộng
Sau khói phù dung mộng cố hương
Và đây là Vũ Hoàng Chương trong Đời Vắng Em Rồi Say Với Ai:
Sóng dậy đìu hiu biển dấy sầu
Lênh đênh thương nhớ dạt trời Âu
Thôi rồi ta nắm tay lần cuối
Chia nẻo giang hồ vĩnh biệt nhau
Riêng bài Chẳng Hay của tác giả Còn Chút Gì Để Nhớ - Vũ Hữu Định, thì giang hồ tự xưng của Định cũng rất dễ thương:
Giang hồ đâu có ai phong ấn
Mà nghĩ từ quan trở lại quê.
Cái từ giang hồ ấy mà, nó xuất hiện khắp nơi. Phim ảnh thì có Tiếu Ngạo Giang Hồ. Còn nhạc thì ôi thôi, hằng hà sa số, Mưa Trên Phố Huế, Còn Thương Rau Đắng Mọc Sau Hè, Phôi Pha, Đàn Chim Việt, Hương Lúa Đồng Quê - đều có từ giang hồ ở trỏng.
Nhưng để nói về các ông, lâu lâu lại làm cách mạng, đòi vợ thả cho đi mấy bữa, để cùng bạn bè rong chơi, tự do thù tạc, thì không có bài nào mô tả hay bằng bài Giang Hồ. Và cũng không câu thơ nào, nói về giang hồ, mà lại làm người ta xúc động cho bằng hai câu thơ của Phạm Hữu Quang:
Giang hồ ta chỉ giang hồ vặt
Nghe tiếng cơm sôi cũng nhớ nhà.
Sài Gòn 08.05.2025
Phạm Hiền Mây
